Zarys rozwoju mowy dziecka

W niniejszym artykule pragnę przedstawić ogólny zarys rozwoju mowy dziecka od urodzenia do ukończenia szóstego roku życia. Myślę, że może on być pomocny rodzicom, którzy zadają sobie pytanie, czy mowa ich pociech rozwija się prawidłowo, czy też występują jakieś niepokojące sygnały świadczące o opóźnieniu bądź zaburzeniu tego procesu.

Dla prawidłowego przebiegu procesu rozwoju mowy dziecka konieczne jest spełnienie kilku podstawowych warunków:

po pierwsze dziecko musi mieć sprawny słuch fizjologiczny oraz
sprawne narządy artykulacyjne, co wiąże się ze sprawnością całego ciała.
inteligencję na poziomie normy.
powinno też rozwijać się w środowisku przyjaznym, silnie stymulującym i wspierającym. Takim, które stawiając wymagania zapewnia oparcie, dobry klimat psychologiczny i potrafi doceniać, czyli pozytywnie wzmacniać dziecko we wszelkim rozwoju.

Wszelkiego typu niedosłuchy, porażenia narządów artykulacyjnych, wady anatomiczne, (np. wady zgryzu, ankyloglossia, czyli zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe), zaburzenia napięcia mięśniowego, zaburzenia uwagi, zbyt słabo stymulujące środowisko, lub postawa surowa, wymagająca i karcąca są czynnikami zakłócającymi prawidłowy przebieg rozwoju mowy.

Musimy przede wszystkim pamiętać, że nabywanie mowy jest procesem zadziwiającym w swej złożoności, jest „cudem natury”. A umysł dziecka, który potrafi podołać temu wyzwaniu jest prawdziwym mistrzem. Podstawową metodą nabywania języka i umiejętności posługiwania się nim jest naśladowanie. Dziecko słucha, patrzy i uczy się. Bezustannie. Pozwólmy mu więc uczyć się języka starannego, bogatego, barwnego. Rozmawiajmy z dziećmi, słuchajmy ich, czytajmy. Pozwólmy naszym dzieciom nurzać się w „kąpieli słownej” najwyższej jakości. To zaowocuje w przyszłości sukcesami w ich życiu zawodowym i społecznym.

Rozwój mowy dziecka został przez prof. Leona Kaczmarka, pioniera polskiej logopedii, podzielony na następujące etapy:

Okres melodii trwający od urodzenia dziecka do ukończenia pierwszego roku życia. Charakteryzuje się początkowym nawiązywaniem kontaktu niewerbalnego poprzez uśmiech, sygnalizowanie płaczem swojego niezadowolenia, bólu, zmęczenia, złego samopoczucia. Około trzeciego miesiąca życia pojawia się tzw. głużenie czy też inaczej gruchanie, które jest odruchowym wytwarzaniem dźwięków mogących przypominać głoski oraz sylaby. Głużą wszystkie dzieci, nawet głuche, co świadczy o tym, że nie podlega ono kontroli słuchowej. Zjawisko to zanika około szóstego miesiąca życia i zostaje zastąpione przez gaworzenie, które jest już świadomym powtarzaniem usłyszanych dźwięków. Można w tych „wypowiedziach” dziecka wyróżnić sylaby takie jak „ba” „ga” „gu” „ngu” itd. Dziecko ćwiczy nie tylko samą artykulację, ale również melodię głosu, rytm, intonację. Mówi cicho, pokrzykuje. Dziecko dziesięciomiesięczne dysponuje dość bogatym słownikiem biernym, tzn. zasobem słów rozumianych, których nie potrafi jeszcze wymawiać. Roczne dziecko rozumie proste polecenia, typu: „daj”, „chodź”, „usiądź” oraz potrafi wymawiać kilka słów, jak „mama, tata, lala, baba” i inne, z którymi bardzo często spotyka się w codziennym życiu. Dzieci głuche nie przechodzą do stadium gaworzenia, głużą do czternastego-osiemnastego miesiąca życia po czym milkną. Ich mowa nie ma prawidłowego podłoża dla rozwoju jakim jest dobrze słyszana mowa osób z najbliższego otoczenia.
Drugim etapem w rozwoju mowy jest okres wyrazu, który trwa między pierwszym a drugim rokiem życia dziecka. Można w słowniku czynnym zaobserwować wtedy pierwsze słowa, których liczba stale rośnie. Szacuje się, że pod koniec tego etapu wynosi około 300 słów. Zbiór głosek wymawianych przez dziecko zawiera wszystkie samogłoski ustne (a o i u y e) oraz spółgłoski „m mi p pi b bi t d n l” . Pod koniec drugiego roku życia maluch zaczyna wymawiać pierwsze proste zdania typu: „mama daj”, „lala je am am”, „tu lala” itp. Jeśli dwuletnie dziecko nie mówi należy zasięgnąć porady logopedycznej w celu określenia, co jest przyczyną takiego stanu i ewentualnego rozpoczęcia terapii.
Kolejna faza, jaką przechodzi rozwój mowy dziecka jest okres zdania, trwający od drugiego do trzeciego roku życia. Charakteryzuje się bardzo gwałtownym rozwojem słownictwa czynnego, dziecko opanowuje w tym czasie ok. 1000 słów. Buduje zdania proste i złożone, głównie współrzędnie, ze spójnikiem „i”, jego mowa jest zrozumiała w 80% dla otoczenia. Oczywiście produkcje dziecka nie są wolne od agramatyzmów, tzn. że wypowiedzi bywają budowane bez uwzględnienia poprawnych form gramatycznych, stąd np.” mama przyszedł”, czy też „lala nie chce mleko itp.” Słownictwo dziecka najbogatsze jest w tematyce dom, ubrania, pokarmy, części ciała, zabawki, zwierzęta, ale jest to kwestia wysoce indywidualna, zależna od środowiska w jakim dziecko dorasta i od stymulacji, jaką otrzymuje od otoczenia. Dominują rzeczowniki i czasowniki. Dziecko rozumie i posługuje się przyimkami „na, pod, obok, w, do, przed, za”. Inwentarz głosek obejmuje: samogłoski nosowe „ę ą”, spółgłoski „ w, wi, f, fi, ś, ź, ć, dź, ń, k, ki, g, gi, ch, chi, j, ł, s,z,c,dz”. Mogą się w tym czasie pojawić głoski „sz, ż, cz, dż” oraz „r”.
Przedział wiekowy od trzeciego do końca piątego roku życia to okres tzw. swoistej mowy dziecięcej. Owa swoistość polega na tworzeniu neologizmów, na konfabulacji, na występowaniu ogromnej ilości pytań. W tym czasie pojawiają się i utrwalają następujące głoski: ok. 4-5 roku życia- „ sz, ż, cz, dż, r”Pod koniec tego okresu dziecko jest w stanie różnicować szeregi dźwięków „sz, ż, cz, dż- s, z, c, dz” oraz „r-l-j”. Chcę jednak uspokoić, taki stan rzeczy nie jest powszechny, gdyż rozwój mowy jest procesem wysoce zindywidualizowanym i wiele prawidłowo rozwijających się dzieci nie operuje w wieku pięciu lat sprawnie głoskami najtrudniejszymi, czyli „sz ż cz dż oraz r” . Dopuszczalne jest półroczne opóźnienie, jeśli dziecko nie zamienia głosek „szumiących” na „ś, ź, ć, dź”, a głoski „r” na „j”. Mowa w tym czasie nie jest jeszcze doskonała, występują przestawienia dźwięków i wyrazów w zdaniach, zlepki wyrazowe, skróty.
Obecnie przyjmuje się, że sześciolatek powinien dysponować pełnym zasobem głosek i swobodnie się nim posługiwać. Powinien budować poprawne pod względem gramatycznym wypowiedzi posługując się zdaniami złożonymi, zachowując przy tym poprawną melodię, rytm, akcent mowy. Umiejętność poprawnego wypowiadania słów jest niezwykle istotna dla nauki czytania i pisania. Od sześciolatka wymaga się również, by wypowiadał się swobodnie w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, by potrafił budować dłuższe wypowiedzi.

Dziecko wyposażone w takie umiejętności językowe ma bardzo duże szanse na pomyślny start w życie szkolne i sprostanie nowym wyzwaniom, jakie stawiać przed nim będzie kariera szkolna.

Rozwoju mowy nie jest procesem kończącym się w momencie osiągnięcia wieku sześciu lat. On nigdy się nie kończy, w przeciwieństwie do rozwoju wymowy oczywiście. Przez całe życie wzbogacamy nasz słownik o nowe elementy- słowa, wchodzimy w różne środowiska, co pociąga za sobą dostosowywanie naszego języka do norm w nich obowiązujących, uczymy się porozumiewać w rozmaitych sytuacjach życiowych. Jednak nigdy później rozwój mowy nie przebiega już z taką intensywnością, jak w okresie od urodzenia do końca szóstego roku życia.

Milena Michalak

wrzesień 2022

Powrót do strony głównej